GROTTA MANGIAPANE: CUD NATURY I KULTURY

Na próżno szukać chociaż wzmianki o niej w większości przewodników o Sycylii. Oddała prym lazurowym grottom Wyspy Marettimo i słynnej Grocie Genovese na wyspie Levanzo. Grota Mangiapane (wł. Grotta Mangiapane) zwana też Grotą Scurati leży na uboczu, nie po drodze do największych atrakcji prowincji Trapani. Dotarcie do niej środkami transportu publicznego do najłatwiejszych nie należy, co bardzo ogranicza jej potencjał turystyczny. Warto jednak odwiedzić ten zakątek, gdyż jest to unikalny na skalę światową przykład połączenia natury i kultury: w naturalnej grocie wyrzeźbionej przez siły wiatru i wody można odnaleźć zarówno prehistorię, jak i... XIX-wieczną architekturę wiejską.

Fot. 1. Grotta Mangiapane.

GROTTA MANGIAPANE I JEJ HISTORIA

Grotta Mangiapane (fot. 1) jest jedną z licznych w okolicy. Znajduje się w miejscowości Scurati na terenie gminy Custonaci na wysokości 60 m. n.p.m. Robi ogromne wrażenie za sprawą położenia w masywie objętej rezerwatem majestatycznej Góry Cofano (wł. Monte Cofano) oraz swymi rozmiarami: ma bowiem aż 84 m wysokości, 13 m szerokości i 60 m głębokości. Jest istnym cudem przyrody uformowanym na skutek zjawisk krasowych, ale i erozyjnej działalności Morza Śródziemnego.

Grotta Mangiapane była obiektem zainteresowań naukowców. w 1870 roku badania prowadził tutaj Marchese Guido Dalla Rosa, profesor Uniwersytetu w Parmie, a w 1925 Raymond Vaufrey, dyrektor Muzeum Ludzkiej Paleontologii Uniwersytetu Paryskiego, pisząc w swoich pracach o grocie jako "urzędzie prehistorii". odkrył bowiem liczne narzędzia z krzemienia, malunki naścienne, kamienne przedmioty oraz kości i zeby zwierząt z okresu górnego paleolitu. Większość przechowywana jest obecnie w Muzeum etnoatropologicznym w Paryżu i muzeum im. Agostino Pepoli w Trapani. 

Fot. 2. Brukowana  uliczka.

Niezwykła uroda tej małej wioseczki inspirowała pisarzy i podróżników przełomu XIX i XX w. Mało kto wie, że angielski pisarz Samuel Butler podczas swojej pierwszej podroży po okolicach Trapani w 1892 roku odwiedził grotę i jak pisał później spotkał się z gościnnym przyjęciem gospodarzy. Co więcej, twórca "Autorki Odysei" teoretyzował – zapewne pod wpływem upajających krajobrazów -że autorem wielkiej starożytnej epopei nie był Homer, lecz Sycylijka, a wersety jej poematu odbijają piękno wybrzeży Sycylii okolic Trapani. Około 1940 roku zajrzał tu również Łotysz Kurt Von Adersen, wspominając ją jako „miejsce, unikalne dla świata, gdzie prehistoria zlała się z realiami XX wieku, dając doskonały przykład ciągłości historycznej”. Historia groty ma także akcent polski. Leonard Kociemski w swojej książce „Zibaldone Siciliano” opisał z fotograficzną precyzją moment swojego przybycia do groty.

 

GROTTA MANGIAPANE - NOWE OBLICZE

W latach 1974-1981 miała miejsce seria objawień maryjnych w Sanktuarium Matki Boskiej w sąsiednim Custonaci i na fali rosnącego kultu zaczęto poszukiwać miejsca, w którym można by rozwijać tradycje religijne, ale także wskrzesić ducha kultury pasterskiej. Takim sposobem w 1983 roku Grotta Mangiapane po raz pierwszy stała się scenerią do odegrania „żywej szopki” (wł. presepe vivente, fot. 3). Społeczność lokalna bardzo zaangażowała się w poszukiwanie oryginalnych odświętnych strojów pasterskich tzw. „visconti” z fioletowego i bardzo wytrzymałego sztruksu, a także wszelkich narzędzi, jakich używali przodkowie. Ogromny sukces tej "produkcji scenicznej" w nastrojowym wnętrzu oświetlonej sztucznie groty, spowodował, że bożonarodzeniową szopkę z Dzieciątkiem Jezus, Maryją, Józefem, pasterzami i stadem zwierząt zaczęto odtąd organizować corocznie. Doprowadziło to do zawiązania się, 10 listopada 1990 roku Związku Kulturalnego „Żywego Muzeum w Custonaci” (wł. Associazione Culturale „Museo Vivente di Custonaci”), instytucji, której celem stało się nie tylko dalsze organizowanie jasełek w grocie, ale przede wszystkim ratowanie wioski pasterskiej i reaktywowanie tradycyjnych miejscowych rzemiosł. Jednym z pierwszych ruchów Związku było wejście we współpracę z Departamentem Dziedzictwa Kulturowego w Trapani, ażeby ten wprowadził kontrolę i restrykcje budowlane na terenie groty i bezpośredniego sąsiedztwa. Zaczął się proces renowacji zabudowań od wewnątrz, osuszanie ścian zewnętrznych i remont brukowanej uliczki.

Fot. 3. Żywa szopka (foto: http://www.ioamolasicilia.com)

Za sprawą grupy ponad 100 osób, w większości miejscowych rzemieślników, „Żywe Muzeum” w Grocie Mangiapane ma dziś formę pokaźnych rozmiarów skansenu, w którym każdy centymetr wolnej przestrzeni wykorzystany jest na prezentację warsztatu pracy oraz typowych narzędzi używanych w zawodach wymarłych lub wymierających, zarówno typowych dla zachodniej Sycylii jak i spotykanych na całej wyspie.

GROTTA MANGIAPANE - SKANSEN RZEMIOSŁ

„Agawiarz” (syc. U' zabbarinaru) zbierał liście agawy po sycylijsku zwanej „zababra”, nożem usuwał korę, a następnie za pomocą drewnianego młotka ostukiwał, ażeby oddzielić od siebie włókna (fot. 4). Potem suszył je na słońcu i sprzedawał wytwórcy lin lub koszyków (fot. 5). 

Fot. 4. Schnące liście agawy i wypleciona z nich lina (foto Gosia W.).

Fot. 5. Produkty wytwarzane z włókien agawy.

Koszyki (syc. cartedii) pleciono także z rosnącej pospolicie trawy Ampelodesmos (łac. Ampelodemos mauritanicus, syc. „ddisa”) i gałązek drzewa oliwnego. Wśród zawodów związanych z plecionkarstwem był u' zimminaru czyli „wyplatacz koszy z liści karłatki niskiej” (łac. Palma nana), gatunku niskiej palmy, która licznie występuje na obszarze pobliskiego Rezerwatu Monte Cofano i Lo Zingaro (fot. 6).

Fot. 6. U' zimminaru.

 

Ponieważ wśród sycylijskich pasterzy rzadko kogo stać było na częste kupowanie nowych butów, powszechny był zawód szewca (syc. U' scarparu). Starym butom dawano nowe podeszwy, przyklejając je, przybijając gwoździami, ale często też przymocowywano wzdłuż krawędzi za pomocą umoczonego w wosku sznurka (fot. 7).

Fot. 7. Szewc.

Jednym z najbardziej intratnych zajęć, zwłaszcza w obliczu rozwijającego się na terenie prowincji Trapani od XIX w. biznesu winiarskiego była produkcja beczek. Od bednarza (syc. U' uttaru) zależał w dużym stopniu sukces wina, od doboru drewna na beczki (dąb, orzech) zależało bowiem czy wino dobrze się przechowa (fot. 8).

 

W skansenie można tez odnaleźć warsztat kowala (syc. U' firraru, fot. 9). W warsztacie pracowało zazwyczaj kilku czeladników, którzy pomagali mistrzowi (syc. mastro) i których zadaniem było dopilnowanie, by ogień nie wygasł. Ognisko kowalskie podsycane było dmuchawami lub przez kręcenie specjalnym pokrętłem zawsze w tym samą stronę. Po rozgrzaniu żelaza kowal za pomocą młota i kowadła wytwarzał rożne przedmioty i narzędzia użytkowe (fot. 10).

Fot. 8. Bednarz.

Fot. 9. Warsztat kowala.

Fot. 10. Narzędzia wytwarzane przez kowala.

 

Jedno pomieszczenie poświecono garncarstwu (fot. 11). U' stazzunaru oprócz garnków wytwarzał słoje (syc. giarre), ceramiczne odpływy dachowe (syc. cannalate) oraz płytki (syc. ciaramiri). Można zobaczyć wielką mieszarkę do gliny, do której zaprzęgano osła. Chodząc ugniatał glinę (fot. 12), a w międzyczasie dodawano słomę i gruboziarnista sól. Wytworzone produkty wystawiano na słońce do wysuszenia, a następnie wypalano w piecu. 

Fot. 11. Warsztat garncarski.

Fot. 12. Maszyna do zagniatania gliny.

 

Inne zawody zaprezentowane w skansenie to: budowa słynnych dwukołowych wozów sycylijskich (syc. u carraduri lub carritteri, fot. 13) i ich późniejsze zdobienie kolorowymi scenkami historyczno-folklorystycznymi (fot. 14) oraz lalkarstwo (syc. U' puparu, fot. 15). Tradycje wytwarzania marionetek nadal żywe są na wschodzie i północy Sycylii, gdzie kilka rodzin do dzisiaj zajmuje się prowadzeniem tzw. teatrów lalek (wł. opera dei puppi).

Fot. 13. Carretto siciliano.

Fot. 14. Zdobienie wozów.

Fot. 15. Puppi czyli sycylijskie lalki.

Odtworzono też istniejące zapewne za czasów rodziny Mangiapane gospodarstwo hodowlane (syc. masseria). Jest tu konik, osiołek (fot. 16), hodowane są kury, koguty, kaczki i stadko kóz (fot. 17). Jest nawet dumnie przechadzający się paw, który wyraźnie daje znać turystom, kto jest panem tego miejsca (fot. 18). W jednym pomieszczaniu utworzono królestwo gospodyni domu (syc. A'  massaia, fot. 19), która wypiekała chleb, wytwarzała makaron i „strattu” czyli suszony na słońcu sos pomidorowy.  

Fot. 16. W zagrodzie jest osiołek.

Fot. 17. Koza (foto: Gosia W.)

Fot. 18. Paw indyjski.

Fot. 19. Masseria.

 

Godny uwagi jest zrekonstruowany salon golibrody, sypialnia, kuchnia i pomieszczenie mieszkalne, gdzie wystawione są krosna tkackie (fot. 20, 21, 22, 23).

Fot. 20. Salon golibrody.

Fot. 21. Sypialnia właścicieli.

Fot. 22. Kuchnia.

Fot. 23. Warsztat tkacki.

W grocie organizowane są dla dzieci szkolnych plenerowe lekcje historii z udziałem rzemieślników prezentujących swe umiejętności w oryginalnych wnętrzach. Gmina Custonaci organizuje też okazjonalnie ogólnodostępne imprezy folklorystyczne z jadłem, tańcami, śpiewaniem i oczywiście pokazami dawnych rzemiosł.

Jeżeli jesteście zmęczeni zwiedzaniem, a na plaże już nie możecie patrzeć, serdecznie polecam odwiedzenia tego miejsce, choćby w ramach odpoczynku podczas eksploracji Rezerwatu Monte Cofano.

JAK DOJECHAĆ I INNE INFORMACJE

W okolice grotta Mangiapane dojeżdżają autobusy AST jadące trasą Trapani-Custonaci-Trapani oraz Trapani-San Vito Lo Capo-Trapani. Niestety poza sezonem połączeń jest mało, a godziny niefortunne. Jadąc z Trapani do Custonaci należy wysiąść już za ścisłym centrum Custonaci (łatwo się zorientować po pięknej marmurowej katedrze) na rondzie w Scurati. W wyszukiwarce AST przystanek zaznaczony jest jako SCURATI-BIV i nie ma go fizycznie, tudzież żadnego rozkładu jazdy. Autobusy Trapani-San Vito Lo Capo-Trapani zatrzymują się na oznaczonym przystanku koło stacji benzynowej w pobliżu baru Odisea (jakieś 500m od wspomnianego ronda) w skupisku budynków na mapie Google zaznaczonych jako Baglio Mogli Belle. Według internetowego searcha połączeń AST przystanek nazywa się po prostu SCURATI. Istnieje chaos nazewniczy jeśli chodzi o zakup biletów w Trapani. Omawiane okolice funkcjonują pod różnymi nazwami: Scurati, Baglio Mogli Belle, Cornino, ale też po prostu Custonaci, które jest rozległe i którego Scurati jest częścią (wł. frazione). Stąd w razie problemów z kupnem biletu lub gdy kierowca stwierdzi, że np. do Scurati nie jedzie (sic!) wymieniać wszystkie nazwy. Z obu przystanków do Grotta Mangiapane jest około 1,5-2 km. Są drogowskazy. 

Fot. 24. Mapa Scurati z zaznaczonymi przystankami i punktem informacji turystycznej.

 

Przy rondzie w Scurati na Via Cornino 1, znajduje się biuro informacji turystycznej gminy Custonaci, gdzie można zaczerpnąć dokładnych wiadomości, zaopatrzyć się m.in. w darmowe wydawnictwa o Grotta Mangiapane, mapę Rezerwatu Monte Cofano oraz przepisy kulinarne. Można również obejrzeć prezentację regionalnych produktów, suwenirów i rękodzieła (niestety biuro nie prowadzi sprzedaży).

Adres: Via Scurati, 91015 Custonaci TP, Włochy.

Wstęp: 3 euro. 

Godziny otwarcia: zmienne. Poza sezonem (połowa maja) czynna 10-18 (info z 2016). Najlepiej przed przyjazdem kontaktować się mailowo: ufficioturistico@comunecustonaci.it, telefonicznie +39 366 662 9966  lub na Facebooku z panem Nicolo' Reina (pracownik biura): https://www.facebook.com/Citt%C3%A0-di-Custonaci-Ufficio-Turistico-258197237902795/

Bibliografia:
"Grotta Mangiapane - ll Museo Vivente", wyd. Provincia di Trapani